Έκδοση: Δημόσια αγαθά & Ιδιωτικοποιήσεις

Ειδική Έκδοση της "Κομμουνιστικής Απελευθέρωσης"

ΔΗΜΟΣΙΑ ΑΓΑΘΑ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΠΟΙΗΣΕΙΣ:

Κριτήριο το κέρδος ή οι κοινωνικές ανάγκες;

28 Φεβρουαρίου 2023: 57 άνθρωποι –κυρίως νέοι– χάνουν τη ζωή τους στο έγκλημα των Τεμπών από τη σύγκρουση τρένων τα οποία διαχειρίζεται με όρους κέρδους και αγοράς η εταιρεία Hellenic Train.

24 Ιανουαρίου 2022: Σε μια μέρα χιονιά, η Αττική Οδός, ο πιο σύγχρονος αυτοκινητόδρομος της χώρας, κλείνει κι εγκλωβίζονται εκατοντάδες αυτοκίνητα και χιλιάδες οδηγοί και επιβάτες. Γιατί; Διότι η ιδιωτική εταιρεία που έχει αναλάβει τη διαχείριση της Αττικής Οδού έκρινε οικονομικά ασύμφορα τα μέτρα προστασίας και δεν ήθελε να χάσει έσοδα από την είσπραξη διοδίων.

2020-2021: Στην πανδημία της COVID-19, από τα μεγαλύτερα ποσοστά θνητότητας είχαν χώρες (ΗΠΑ, Βρετανία κ.ά.) όπου στον χώρο της υγείας-ασφάλισης κυριαρχούν ο ιδιωτικός τομέας και η λογική του κέρδους, και όπου οι ανασφάλιστοι είναι εκατομμύρια (49 εκατ. θα φτάσουν στις ΗΠΑ το 2026). Και στην Ελλάδα, παρά τα παχυλά νοσήλια που υποσχέθηκε η κυβέρνηση της ΝΔ στα ιδιωτικά νοσοκομεία, αυτά δεν ανταποκρίθηκαν, διότι έκριναν ότι όσα θα κέρδιζαν αν νοσήλευαν ασθενείς COVID-19 ήταν λιγότερα από όσα θα έχαναν από τη μη προσέλευση άλλων ασθενών. Έτσι το δημόσιο σύστημα υγείας επωμίστηκε σχεδόν ολοκληρωτικά το βάρος της αντιμετώπισης της πανδημίας.

Στην Πορτογαλία, όταν ιδιωτικοποιήθηκε το δίκτυο διανομής νερού (όχι οι υποδομές), η τιμή του αυξήθηκε κατά 400% και παρατηρήθηκαν επιδημίες χολέρας· αντιθέτως, όταν επανήλθε στους δήμους, η τιμή μειώθηκε κατά 30%. Στο Παρίσι, η ιδιωτικοποίηση του νερού το 1985 οδήγησε σε αύξηση της τιμής έως και 260%, ενώ η επαναφορά του σε δημόσιους φορείς οδήγησε σε μείωση της τιμής και βελτίωση της ποιότητας.

Οι σιδηρόδρομοι στη Βρετανία, τον τελευταίο χρόνο πριν από την ιδιωτικοποίησή τους κόστιζαν στο δημόσιο 431 εκατ. λίρες. Μία δεκαετία αργότερα (2006), το κόστος τους είχε ανέλθει στα 6 δισ. λίρες επειδή το κράτος επιδοτούσε τις ιδιωτικές εταιρείες ώστε να συγκρατούν χαμηλά τα ναύλα. Μάλιστα, μελέτη του 2012 ανέφερε ότι 1,2 δισ. λίρες χάνονταν κάθε χρόνο από τα κρατικά ταμεία εξαιτίας της ιδιωτικοποίησης και του τεμαχισμού των βρετανικών σιδηροδρόμων, τα οποία θα μπορούσαν να επιφέρουν μειώσεις στα εισιτήρια κατά 18%. Τον Νοέμβριο του 2024, ωστόσο, εγκρίθηκε από το βρετανικό κοινοβούλιο η επανεθνικοποίηση του σιδηροδρόμου.

Παρότι τα στοιχεία είναι ατράνταχτα, τα παπαγαλάκια της ελεύθερης αγοράς, του κέρδους και του καπιταλισμού συνεχίζουν να παρουσιάζουν την ιδιωτικοποίηση με τις διάφορες μορφές της, το καθεστώς της αγοράς και του κέρδους, την ανταγωνιστικότητα ως τη λύση για όλα όσα γνωρίζουμε ως δημόσια αγαθά και υπηρεσίες. Και όχι μόνο αυτό. Προαναγγέλλουν ένα νέο κύμα ιδιωτικοποιήσεων και μείωσης των κοινωνικών δαπανών, ώστε να βρεθούν τα κονδύλια που απαιτούν τα υπέρογκα εξοπλιστικά προγράμματα και η μηχανή της πολεμικής οικονομίας, να τηρηθούν απαρέγκλιτα τα μνημονιακά προγράμματα σταθερότητας, να εξασφαλιστούν νέα πλεονάσματα για τη χρεομηχανή, να τροφοδοτηθούν ακόμη περισσότερο τα καπιταλιστικά κέρδη.

Τα δημόσια αγαθά και το κεφάλαιο

Τα δημόσια αγαθά είναι υπηρεσίες και εμπράγματα ή μη εμπράγματα αγαθά που εξυπηρετούν ταυτόχρονα και παράλληλα πολλούς ανθρώπους. Αφορούν την ικανοποίηση των αναγκών όχι ενός μεμονωμένου ανθρώπου αλλά πολλών, και από την ύπαρξή τους ή μη καθώς και από τη δυνατότητα πρόσβασης ή μη σε αυτά επηρεάζεται συνολικά η κοινωνική ζωή.

Κάποια από αυτά είναι δημιούργημα της φύσης (νερό, δάση, ακτές, γη-έδαφος, υπέδαφος, ιαματικές πηγές, θάλασσα κ.λπ.) και εξυπηρετούν ανθρώπινες ανάγκες είτε ως έχουν είτε αφού προηγηθεί μια κάποια ανθρώπινη παρέμβαση.

Κάποια άλλα δημιουργήθηκαν από τους ανθρώπους σε διάφορες περιόδους και μέσα σε συγκεκριμένες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες: υποδομές μεταφορών-μετακινήσεων (δρόμοι, λιμάνια, διώρυγες, σιδηροδρομικές γραμμές, αεροδρόμια κ.ά.), δίκτυα επικοινωνιών, συστήματα υγείας-ασφάλισης, ύδρευση-αποχέτευση, ραδιόφωνο-τηλεόραση, εμβόλια κ.λπ.

Γιατί, όμως, το κεφάλαιο ενδιαφέρεται για τα δημόσια αγαθά;

- Γιατί όταν αυτά (στο σύνολό τους ή εν μέρει) μετατρέπονται σε ιδιωτική ιδιοκτησία και εμπόρευμα, μπορούν να αποτελέσουν πηγή άντλησης κέρδους.

- Γιατί από αυτά εξαρτώνται τόσο οι όροι αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης όσο και η λειτουργία των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων και της αγοράς.

- Γιατί όποιος ελέγχει την παραγωγή, διανομή και διαχείριση των δημόσιων και κοινωνικών αγαθών έχει την δυνατότητα να επιδρά με καθοριστικό τρόπο ακόμα και να ελέγχει ολόκληρους τομείς της παραγωγής, της οικονομία, ακόμη και την ίδια την πολιτική εξουσία.

Ωστόσο, το πώς ακριβώς σε κάθε εποχή και σε κάθε χώρα δραστηριοποιείται το κεφάλαιο στα δημόσια αγαθά εξαρτάται από αρκετούς παράγοντες: από το περιθώριο κέρδους που υπόσχεται η εκμετάλλευσή τους με όρους αγοράς και ιδιωτικής ιδιοκτησίας, από τις γενικότερες ανάγκες του (όπως αυτές εκφράζονται σε νόμους κρατών, οδηγίες της ΕΕ ή επιλογές οργανισμών όπως ο ΟΟΣΑ και το ΔΝΤ), από τους ανταγωνισμούς μεταξύ διάφορων τμημάτων του και από το πόσο ο ταξικός συσχετισμός και οι εργατικές διεκδικήσεις αναγκάζουν τους κεφαλαιοκράτες, το αστικό κράτος και τις κυβερνήσεις που το διαχειρίζονται να κάνουν παραχωρήσεις προς τους εργαζόμενους.

Δημόσια αγαθά και καπιταλισμός: τι είναι σταθερό και τι αλλάζει

Η μετατροπή των δημόσιων αγαθών σε ιδιωτική ιδιοκτησία και η εμπορευματοποίησή τους χαρακτηρίζει τον καπιταλισμό από τα πρώτα του βήματα. Από τη στιγμή που δημιουργήθηκε η αστική τάξη, έγραφε ο Μαρξ πριν από περίπου 180 χρόνια, έχει την τάση να εγκαθίσταται παντού, να μετατρέπει σε πεδίο άντλησης κέρδους καθετί. Στα χρόνια του, αυτή η τάση εκφράστηκε με τη μετατροπή των δασών σε ιδιοκτησία εύπορων αστών και την απαγόρευση στους φτωχούς να παίρνουν από εκεί ξύλα για να ζεσταθούν. Στις μέρες μας αυτή η τάση εκφράζεται με το να μετατρέπονται σε ιδιωτική ιδιοκτησία και πεδίο κερδοφορίας οι ακτές και οι παραλίες, οι ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές συχνότητες, η επικοινωνία και η υγεία, οι μετακινήσεις με τρένα ή αεροπλάνα, τα λιμάνια και τα αεροδρόμια, η πληροφόρηση και η αποκομιδή/διαχείριση των απορριμμάτων, η ενέργεια και το νερό, η κατοικία και το διαδίκτυο, με αποτέλεσμα εκατομμύρια άνθρωποι να στερούνται ρεύμα, νερό, ασφάλιση, παιδεία, παραλίες, κατοικία και πολλά άλλα.

Υπάρχει, σε όλη αυτή την πορεία κάτι σταθερό και κάτι μεταβαλλόμενο: σταθερή είναι η επιδίωξη για άντληση κέρδους και διαιώνιση του καθεστώτος της εκμετάλλευσης και της αγοράς. Μεταβαλλόμενες είναι οι μορφές και οι δρόμοι μέσα από τους οποίους υπηρετούνται αυτές οι επιδιώξεις. Έτσι:

Το κεφάλαιο δεν ενδιαφέρεται για τομείς δημόσιων αγαθών που δεν είναι κερδοφόροι ή απαιτούν μεγάλες επενδύσεις οι οποίες χρειάζονται πολλά χρόνια για να αποσβεστούν (π.χ. υποδομές, αντιμετώπιση χρόνια πασχόντων, σχολεία σε ακριτικές περιοχές). Σε αυτούς τους τομείς ενδιαφέρεται απλώς για τη διαχείριση ή την ανάθεση συγκεκριμένου έργου (συνήθως με υψηλότατο τίμημα για το κράτος) ή την κατασκευή που επιδοτείται από το κράτος και την ΕΕ ή/και συνδυάζεται με τη μακροχρόνια διαχείριση (π.χ. γέφυρα Ρίου-Αντιρρίου). Έτσι, το 2024 το ΤΑΙΠΕΔ υπέγραψε με κατασκευαστικό όμιλο σύμβαση παραχώρησης για τη λειτουργία, συντήρηση και εκμετάλλευση της Αττικής Οδού για 25 χρόνια με τίμημα για την εταιρεία 3,27 δισ. ευρώ, αλλά προσδοκώμενα κέρδη περίπου 50 δισ. ευρώ!

Το κεφάλαιο ενδιαφέρεται και θέλει να αναλαμβάνει το αστικό κράτος τομείς και υποδομές που δεν είναι κερδοφόροι ή απαιτούν μεγάλες επενδύσεις, αλλά έχουν κρίσιμη σημασία συνολικά για την καπιταλιστική οικονομία της χώρας και την αναπαραγωγή των καπιταλιστικών σχέσεων. Έτσι κερδίζει διπλά: το κύριο βάρος το επωμίζονται οι εργαζόμενοι και γενικά τα λαϊκά στρώματα (μέσω της φορολογίας και του κρατικού προϋπολογισμού), ενώ τα κύρια οφέλη τα αποκομίζει το κεφάλαιο είτε πουλώντας ακριβά στο κράτος (με τις υπερτιμολογήσεις να είναι κανόνας) είτε αγοράζοντας φτηνά από αυτό (π.χ. τιμολόγια ηλεκτρικής ενέργειας, νερού). Στο πλαίσιο αυτό, το βρετανικό κοινοβούλιο ενέκρινε πρόσφατα την εθνικοποίηση της βιομηχανίας επεξεργασίας χάλυβα British Steel, η οποία είχε ιδιωτικοποιηθεί προ δεκαετιών, αλλά στη συνέχεια εξαγοράστηκε από κινεζική εταιρεία.

Το κεφάλαιο και η αγορά θέλουν να μπορούν να προσφύγουν στη «σωτήρια παρέμβαση του κράτους» όταν χρεοκοπούν ιδιωτικές εταιρείες που εκμεταλλεύονται με διάφορους τρόπους δημόσια αγαθά. Η παρέμβαση αυτή εκφράζεται με εξαγορά από το κράτος ιδιωτικών εταιρειών που χρεοκοπούν (αυτό έκανε ο Κων. Καραμανλής τα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια με την Ολυμπιακή του Ωνάση και τα Ναυπηγεία Ελευσίνας του Ανδρεάδη, για να κατηγορηθεί για «σοσιαλμανία») ή με τη χορήγηση γενναίων «πακέτων στήριξης» για να αποφευχθεί η χρεοκοπία (όπως έγινε με την ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών στην κρίση του 2008 ή με τη στήριξη στις αεροπορικές εταιρείες στα χρόνια της πανδημίας) – εξαγορά και στήριξη που υλοποιούνται μέσω του κρατικού προϋπολογισμού, δηλ. με κονδύλια που προέρχονται από τη φορολογία των εργαζομένων. Είναι και αυτό ένα δείγμα του ότι η ελεύθερη αγορά τους συχνά σημαίνει «καπιταλισμός στα κέρδη και σοσιαλισμός στις ζημιές» ή αλλιώς: τα κέρδη τα μοιράζονται λίγοι, ενώ τις ζημιές πολλοί. Στο πλαίσιο αυτό, μερικούς μήνες μετά την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία, το γερμανικό κράτος εξαγόρασε τον υπό κατάρρευση ενεργειακό κολοσσό Uniper, ο οποίος προμηθεύει με φυσικό αέριο περίπου 40% του συνόλου των κατοικιών και επιχειρήσεων αέριο στη χώρα.

Το κεφάλαιο κατά περίπτωση (ως μεμονωμένοι κεφαλαιοκράτες ή ως αστικό κράτος) μπορεί να προχωρήσει σε κινήσεις που αφορούν τα δημόσια αγαθά και ανακουφίζουν κάπως τους εργαζόμενους (π.χ. το λεγόμενο «κράτος πρόνοιας») είτε γιατί αυτό διευκολύνει μακροπρόθεσμα την κερδοφορία του (κι ας έχει μια πρόσκαιρη επιβάρυνση) είτε γιατί πιέζεται από τους αγώνες των εργαζομένων είτε γιατί συμβαίνουν και τα δύο. Πολύ εύκολα, βέβαια, θα τις πάρει πίσω, όταν η εργατική πίεση υποχωρήσει ή το κυνήγι του κέρδους απαιτεί κάτι άλλο.

Τα πάντα στην αγορά και τους ιδιώτες

Έχουν ήδη συμπληρωθεί πέντε δεκαετίες από την εποχή που το εκκρεμές του καπιταλισμού κλίνει καταλυτικά υπέρ της μετατροπής σε εμπόρευμα των κάθε λογής δημόσιων αγαθών. Η ιδιωτικοποίηση της κοινωνικής ασφάλισης από τη χούντα του Πινοσέτ στη Χιλή το 1973 ήταν η αρχή. Ακολούθησαν οι ιδιωτικοποιήσεις της Θάτσερ και του Ρήγκαν, τα προγράμματα «σωτηρίας και διαρθρωτικής αναπροσαρμογής» του ΔΝΤ και του ΟΟΣΑ που έθεταν ως όρο για την παροχή δανείων σε χώρες με υψηλό δημόσιο χρέος την απελευθέρωση των αγορών και την εκποίηση δημόσιων περιουσιακών στοιχείων ή αγαθών. Για να φτάσουμε στις οδηγίες της ΕΕ περί απελευθέρωσης των αγορών και «σπασίματος των κρατικών μονοπωλίων», αλλά και στην κρίση του 2008 και στα μνημόνια, όπου και πάλι η παροχή χρηματοδοτικής στήριξης από την τρόικα είχε ως προϋπόθεση νέες ιδιωτικοποιήσεις-αποκρατικοποιήσεις. Και από εκεί στα μέτρα αναδιοργάνωσης δημόσιων φορέων και υπηρεσιών (με πρόσχημα την αποτελεσματικότητά τους και τη βελτίωση δήθεν των προσφερόμενων υπηρεσιών και πολιορκητικό κριό άλλοτε τη λεγόμενη «αξιολόγηση» κι άλλοτε την πολυδιαφημισμένη «ψηφιακή αναβάθμιση»), είτε στην εκδοχή της κυβέρνησης Μητσοτάκη και των προηγούμενων μνημονιακών κυβερνήσεων είτε σε εκείνη του υπουργείου που διευθύνει ο Ίλον Μασκ, ο εκλεκτός του Τραμπ για την αναμόρφωση του αμερικανικού δημοσίου.

Πλέον είναι ορατό τι βρίσκεται πίσω από την πλημμυρίδα ιδιωτικοποιήσεων και εμπορευματοποίησης των δημόσιων αγαθών:

- Είναι τα τεράστια κεφάλαια που έχουν συσσωρεύσει οι μεγιστάνες της καπιταλιστικής οικονομίας, οι οποίοι αναζητούν πεδία για άντληση πρόσθετων κερδών. Είναι επιπρόσθετα η σαθρή και αναιμική υπέρβαση της κρίσης του 2008 που κάνει το κεφάλαιο ακόμη πιο επιθετικό και στα δημόσια αγαθά, ώστε να υπερβεί πιο αποτελεσματικά την κρίση του εις βάρος των δημόσιων αγαθών και της κοινωνικής πλειονότητας που τα έχει ανάγκη.

- Είναι οι δυνατότητες κερδοφορίας που υπόσχονται τα νέα πεδία που εμφανίζονται ή οι νέες τεχνολογικές ανακαλύψεις. Σε αυτά τα νέα πεδία των δημόσιων αγαθών (π.χ. λογισμικό, φάρμακα και εμβόλια, διαδίκτυο, σπάνιες γαίες) το κεφάλαιο συμπεριφέρεται όπως στα χρόνια του Μαρξ. Μόνο που οι «περιφράξεις των κοινών» (δημόσιων αγαθών) σήμερα δεν γίνονται κυρίως με τα συρματοπλέγματα του 1850, αλλά με τις πατέντες ή τους νόμους περί «πνευματικής ιδιοκτησίας», τις οδηγίες της ΕΕ, της Παγκόσμιας Τράπεζας και του ΟΟΣΑ, τα επενδυτικά κίνητρα - αυτά είναι τα σημερινά συρματοπλέγματα.

- Είναι ακόμη το γεγονός ότι η ύπαρξη πολυεθνικών κολοσσών σε μια σειρά τομείς, οι τεχνολογικές εξελίξεις, το διαδίκτυο, η διεθνοποίηση, ο νέος τρόπος λειτουργίας του χρηματοπιστωτικού συστήματος, καθιστούν κερδοφόρα δημόσια αγαθά και υπηρεσίες (συνολικά ή τμηματικά) που μέχρι πρότινος δεν ήταν. Έτσι πέντε πολυεθνικές ελέγχουν το 34% των υδάτινων πόρων του πλανήτη, ενώ μόλις τέσσερις εταιρείες του κλάδου ελέγχουν το 58% της παγκόσμιας αγοράς σπόρων (και έμμεσα των τροφίμων που παράγονται από αυτούς

- Είναι, τέλος, η υποχώρηση του εργατικού κινήματος και των δυνάμεων της αντικαπιταλιστικής πάλης και της κοινωνικής απελευθέρωσης που λύνει τα χέρια του κεφαλαίου.

Τα πολλά πρόσωπα της ιδιωτικοποίησης

Αν και το καπιταλιστικό δόγμα της εποχής μας είναι ένα -«τα πάντα στην αγορά, το κέρδος και τους ιδιώτες»-, οι μορφές με τις οποίες εκφράζεται είναι πολλές:

1. Η ανοιχτή ιδιωτικοποίηση-εξαγορά δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών ή η παροχή του δικαιώματος εκμετάλλευσης δημόσιων πόρων από ιδιωτικές εταιρείες (εξορυκτικές, ύδρευσης κ.ά.). Στα 13 χρόνια που λειτουργεί το ΤΑΙΠΕΔ πουλήθηκαν σε ιδιώτες δημόσια στοιχεία αξίας σχεδόν 15,7 δισ., με τα χρήματα αυτά να «αξιοποιούνται», με βάση τις μνημονιακές δεσμεύσεις, για την αποπληρωμή του χρέους.

2. Η απελευθέρωση μιας σειράς τομέων, ώστε να υπάρχει η δυνατότητα παράλληλης λειτουργίας ιδιωτικών εταιρειών δίπλα σε δημόσιους φορείς ή και εντός τους (π.χ. ακύρωση στην πράξη του άρθρο 16 και ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων, ιδιώτες στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, απογευματινά ιατρεία στα δημόσια νοσοκομεία).

3. Η λειτουργία δημόσιων φορέων με αγοραία, ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια και λογική κόστους-οφέλους. Που σημαίνει, για παράδειγμα: εγκαταλείπονται συγκοινωνιακές γραμμές οι οποίες δεν έχουν μεγάλη κίνηση, δεν στέλνονται γιατροί ή καθηγητές σε νησιά ή περιοχές με λίγους κατοίκους, δεν καλύπτονται υγειονομικά οι ανασφάλιστοι και οι άνεργοι, δεν έχουν ρεύμα ή κατοικία οι άνεργοι ή οι υποαμειβόμενοι, τιμολογείται το νερό με κριτήρια κέρδους- αγοράς, όπως επιδιώκει η ΕΕ με τις οδηγίες της.

4. Το να παραμείνει ένα αγαθό ή μια υπηρεσία ή μια υποδομή τυπικά δημόσια, αλλά να ανατεθεί η προσφορά-παροχή ή η «αξιοποίηση-εκμετάλλευσή τους σε ιδιωτικές εταιρείες, συχνά με υψηλότερο κόστος για το δημόσιο απ’ ό,τι αν αυτό το αγαθό παρεχόταν από το ίδιο. Συχνά, προϋπόθεση για κάτι τέτοιο είναι η διάσπαση-κατακερματισμός των ενιαίων δημόσιων π.χ. σιδηρόδρομος). Στο πλαίσιο αυτό εντάσσονται και οι διάφορες μορφές ΣΔΙΤ (συμπράξεων δημόσιου και ιδιωτικού τομέα).

5. Η λειτουργία «χρηματιστηρίου αξιών», μέσω του οποίου καθορίζονται με όρους αγοράς οι τιμές ενός δημόσιου αγαθού (π.χ. ηλεκτρική ενέργεια).

6. Ο έλεγχος λειτουργιών-δραστηριοτήτων του δημοσίου από ιδιώτες μέσω της χρηματοδότησής τους, όπως συμβαίνει με την έρευνα στα πανεπιστήμια

7. Το καθεστώς των πατεντών και των πνευματικών δικαιωμάτων σε νέες επιστημονικές καινοτομίες, οι οποίες κατοχυρώνονται σε όσους τις παρουσιάζουν πρώτοι ως δικές τους, κι ας έχουν στηριχτεί σε προγενέστερες γνώσεις και ανακαλύψεις, οι οποίες είναι δημόσιο κτήμα και χωρίς αυτές δεν θα μπορούσε να γίνει κάτι νέο.

Αλήθειες και ψέματα για την ιδιωτικοποίηση

Λένε ότι οι δημόσιοι φορείς και ο κρατισμός απέτυχαν. Ότι δεν μπορούν να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των πολιτών, οπότε η αγορά και οι ιδιώτες αποτελούν τη λύση. Δεν μας λένε, όμως, ότι οι δημόσιοι φορείς δεν μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες των εργαζομένων γιατί σκόπιμα υποχρηματοδοτούνται και υποστελεχώνονται με σκοπό να φαντάζει λογικό και αναγκαίο το πέρασμά τους στους ιδιώτες καπιταλιστές. Γιατί αντί να δίνονται από τον προϋπολογισμό –στον οποίο κατά βάση εισφέρουν με τη φορολογία οι εργαζόμενοι– χρήματα για την παιδεία και την υγεία, για διορισμούς καθηγητών και γιατρών, ξοδεύονται σε πολεμικές δαπάνες, παλιές και νέες «αγορές του αιώνα», απαλλαγές ή επενδυτικά κίνητρα στο κεφάλαιο. Γιατί τα αποθεματικά των ασφαλιστικών ταμείων λεηλατήθηκαν από το κεφάλαιο, τους εργοδότες και το κράτος αντί να εξασφαλίσουν αξιοπρεπείς συντάξεις. Και ακόμη γιατί οι δημόσιοι φορείς αγοράζουν ακριβά αγαθά και υπηρεσίες από ιδιωτικές επιχειρήσεις και παρέχουν φτηνά σε αυτές τις δικές τους υπηρεσίες. Αν λοιπόν απέτυχαν οι δημόσιοι φορείς, δεν είναι επειδή είναι δημόσιοι, αλλά επειδή λειτουργούν με γνώμονα κυρίως τις απαιτήσεις του κεφαλαίου και της αγοράς.

Λένε ότι οι δημόσιοι φορείς απέτυχαν επειδή απουσιάζει η αξιολόγηση και δεν λειτουργεί το κριτήριο του κόστους-οφέλους. Όμως, με ποια κριτήρια θα «αξιολογηθεί» ένας δάσκαλος σε μια τάξη με 30 μαθητές; Πώς θα αξιολογηθεί ένας γιατρός που αναγκάζεται να φροντίζει δεκάδες ασθενείς ή να βρίσκεται αντιμέτωπος με τις ουρές στα εξωτερικά ιατρεία; Κι αν η λογική του κόστους-οφέλους κυριαρχήσει, αυτό δεν θα σημαίνει ότι σε άγονες περιοχές δεν θα υπάρχουν συγκοινωνία, δάσκαλοι και γιατροί; Στην ουσία, το κριτήριο του κόστους-οφέλους (χαρακτηριστικό της ελεύθερης αγοράς) θα κάνει τα κοινωνικά αγαθά και τις δημόσιες υπηρεσίες ακόμη πιο δυσπρόσιτες για τους πολλούς, και η λεγόμενη αξιολόγηση θα αξιοποιηθεί για να μειωθούν ακόμη περισσότερο οι εργαζόμενοι στο δημόσιο ή για να γίνουν πολύ πιο πειθαρχικοί.

Λένε ότι η ιδιωτικοποίηση, η απελευθέρωση των αγορών, το «σπάσιμο των κρατικών μονοπωλίων», η αποκρατικοποίηση θα τονώσει τον ανταγωνισμό, με αποτέλεσμα καλύτερες και φθηνότερες υπηρεσίες. Το ακριβώς αντίθετο έχει συμβεί: μετά την ιδιωτικοποίηση οι τιμές αυξήθηκαν, η ποιότητα και η ασφάλεια των υπηρεσιών υποβαθμίστηκε, και η δυνατότητα πρόσβασης συρρικνώθηκε. Δηλαδή, αυξήθηκαν οι ταξικοί φραγμοί. Μερικά μόνο παραδείγματα:

- Στη Βρετανία, η ιδιωτικοποίηση του νερού (ολοκληρώθηκε το 1989-1993) οδήγησε σε αύξηση της τιμής κατά 245% έως το 2006, υποβάθμιση της ποιότητάς του και θανάτους από μολυσμένο νερό (σκάνδαλο Κάμελφορντ, 1988). Μετά από αυτά, το 85% του πληθυσμού το 2017 επιθυμούσε επιστροφή σε δημόσιο φορέα.

- Στην ΕΕ, η απελευθέρωση της αγοράς ηλεκτρισμού και η καθιέρωση του χρηματιστηρίου ενέργειας, σύμφωνα με στοιχεία της ίδιας της Commission (2021), οδήγησε σε αυξήσεις τιμολογίων: 89 % στη Νορβηγία, 84% στην Ιρλανδία, 71% στη Σουηδία, 63% στη Δανία κ.λπ. Κι ο πολυδιαφημισμένος ανταγωνισμός οδήγησε σε αύξηση κι όχι μείωση τιμών: και στην Ελλάδα (που πλέον πάροχος δεν είναι μόνο η ΔΕΗ), αλλά και αλλού – π.χ. στην Αγγλία, όπου υπήρξε αύξηση στις τιμές ενέργειας κατά 37% σε τρία χρόνια, παρότι στον χώρο δραστηριοποιούνται και ανταγωνίζονται έξι εταιρείες.

- Στην Ελλάδα, την πρώτη 20ετία ιδιωτικοποίησης της ηλεκτρικής ενέργειας (2001-2020), οι αυξήσεις της τιμής έφτασαν στο 300%. Ακριβώς αντίστροφα κινήθηκαν τα κέρδη των παρόχων: η Motoroil παρουσίασε καθαρά κέρδη 967,2 εκατ. ευρώ το 2022 έναντι 202,4 εκατ. το 2021, τα ΕΛΠΕ 1 δισ. ευρώ καθαρά κέρδη έναντι 140 εκατ., ο όμιλος Μυτιληναίου 466 εκατ. ευρώ καθαρά κέρδη έναντι 62 εκατ. Από την άλλη, το 2022 χωρίς ρεύμα έμειναν πάνω από 430.000 νοικοκυριά, επειδή δεν μπορούν να πληρώσουν.

- Σε 12 πόλεις των ΗΠΑ, μετά την ιδιωτικοποίηση η συνδυασμένη τιμή του νερού και του κόστους αποχέτευσης λυμάτων αυξήθηκε κατά μέσο όρο κατά 80% μεταξύ 2010 και 2018, με περισσότερα από τα δύο πέμπτα των κατοίκων σε ορισμένες πόλεις να ζουν σε γειτονιές με μη προσιτούς λογαριασμούς.

- Το σε μεγάλο βαθμό ιδιωτικοποιημένο σύστημα υγείας-ασφάλισης των ΗΠΑ και της Βρετανίας, αν και απορροφά περισσότερα κονδύλια από τον κρατικό προϋπολογισμό, είναι και δυσπρόσιτο σε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού (λόγω υψηλού κόστους) και αναποτελεσματικό, όπως έγινε φανερό στην πανδημία.

- Στην πανδημία, επίσης, φάνηκε ότι ο ανταγωνισμός των φαρμακευτικών εταιρειών για τα εμβόλια και την πατέντα τους, η μη ανταλλαγή μεταξύ τους επιστημονικών πληροφοριών, καθυστέρησε την ανακάλυψη του εμβολίου (με συνέπεια να χάσουν τη ζωή τους εκατομμύρια άνθρωποι) και, όταν ανακαλύφθηκαν, δεν οδήγησε στη μείωση της τιμής τους.

- Στις ΗΠΑ, κάθε δύο εβδομάδες εκτροχιάζεται ένα τρένο που μεταφέρει επικίνδυνα υλικά: το Αμερικανικό Γραφείο Στατιστικών Μεταφορών έχει καταγράψει 54.539 εκτροχιασμούς τρένων μεταξύ 1990 και 2021! Και στη Γερμανία, όπου το κράτος παραμένει ο μοναδικός μέτοχος της Deutsche Bahn AG, αλλά ο σιδηρόδρομος λειτουργεί με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια, η εταιρεία είχε το 2019 κέρδη προ φόρων πάνω από 5 δισ., αλλά από το 1994 η DB έχει μειώσει το σιδηροδρομικό δίκτυο κατά 17%.

Λένε ακόμη στην υγεία: Γιατί διαμαρτύρεστε, αφού οι υπηρεσίες που θα προσφέρονται στα ιδιωτικά νοσοκομεία ή διαγνωστικά κέντρα θα είναι δωρεάν, θα καλύπτονται από τα ασφαλιστικά ταμεία. Ωστόσο, στα ιδιωτικά –παρά τη σχετική κάλυψη των νοσηλίων από τα ασφαλιστικά ταμεία– οι περισσότεροι ασθενείς πληρώνουν την «αναβάθμιση θέσης» για την επιτάχυνση της επέμβασης, τους χρεώνονται επιπλέον εξετάσεις, υπερτιμολογούνται άλλες κλπ. Επιπλέον, ακόμα κι όσοι δεν πληρώνουν άμεσα, πληρώνουν έμμεσα: μέσω της φορολογίας, της αύξησης των ασφαλιστικών εισφορών κ.ά. συνεισφέρουν στα έσοδα του κράτος, το οποίο με τη σειρά του διοχετεύει κα κονδύλια στο ιδιωτικό κεφάλαιο του χώρου της υγείας.

Μπροστά τα κέρδη και η ΕΕ ή οι ανάγκες και οι ζωές μας;

Τα δημόσια αγαθά είναι δημιούργημα της φύσης και της κοινωνίας και δεν μπορεί ούτε πρέπει να είναι πεδίο άντλησης κέρδους (μικρότερου ή μεγαλύτερου), λεηλασίας από τις καπιταλιστικές εταιρείες, ιδιωτικής ιδιοκτησίας ή εκμετάλλευσης. Οι νόμοι της αγοράς, του κόστους-οφέλους και της ανταγωνιστικότητας δεν έχουν θέση σε αυτά. Η πρόσβαση πρέπει να είναι ελεύθερη για όλους, δωρεάν ή με το ελάχιστο κόστος, και η ιδιοκτησία, λειτουργία και διαχείρισή τους πρέπει να είναι δημόσια και να στηρίζεται σε θεσμούς εργατικού και κοινωνικού ελέγχου (δεν εννοούμε, βέβαια, τα εργοδοτικά συνδικάτα και τις ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ).

Ξέρουμε ότι σε συνθήκες καπιταλισμού, όπου κυριαρχούν η εκμετάλλευση ανθρώπων, φύσης και δημόσιων αγαθών, η μετατροπή των πάντων σε εμπόρευμα, το κυνήγι του μέγιστου κέρδους και η ιδιωτική ιδιοκτησία, κι όπου το κράτος και οι δημόσιοι θεσμοί-οργανισμοί υπηρετούν και διασφαλίζουν σε τελευταία ανάλυση αυτό το πλαίσιο, είναι αδύνατον να εξασφαλιστεί κάτι τέτοιο. Μπορεί να γίνει μόνο σε μια κοινωνία με εργατική εξουσία και δημοκρατία, χωρίς εκμετάλλευση και καταπίεση, χωρίς καπιταλιστές και αγορά, χωρίς διακρίσεις κάθε τύπου – και για αυτήν την κοινωνία αξίζει να αγωνιστεί κανείς για πολλούς λόγους, αλλά και για να μπορούν τα δημόσια αγαθά να τα απολαύσουν όλοι.

Ταυτόχρονα ξέρουμε ότι ένα τέτοιο μέλλον δεν θα έρθει από μόνο του. Θα έρθει μόνο αν από σήμερα αγωνιστούμε συλλογικά, μαχητικά και με φιλοδοξία ανατροπής ενάντια σε κάθε μορφή ιδιωτικοποίησης κι εμπορευματοποίησης των δημόσιων αγαθών.

Στο πλαίσιο αυτό, υποστηρίζουμε το αίτημα για κρατικοποίηση της Hellenic Train, χωρίς αποζημίωση, με εργατικό και λαϊκό έλεγχο, ενάντια στην απελευθέρωση των αγορών της ΕΕ και την ανταποδοτική λειτουργία, για σύγχρονο, ασφαλή, φτηνό σιδηρόδρομο. Υποστηρίζουμε συνολικά το αίτημα της ανακοπής των ιδιωτικοποιήσεων και της επιστροφής στο δημόσιο κοινωνικών αγαθών που έχουν ιδιωτικοποιηθεί ή έχουν ενταχθεί στο πλαίσιο των νόμων της αγοράς.

Η πάλη για να επιστρέψουν ή να παραμείνουν στο δημόσιο τα κοινωνικά αγαθά δεν είναι ανεξάρτητη, όμως, από τις πολιτικές προϋποθέσεις υλοποίησής της. Προϋποθέτει σύγκρουση, απειθαρχία και ρήξη με όλο το ευρωενωσιακό και μνημονιακό πλαίσιο. Δεν μπορεί να μιλά στο όνομα των λαϊκών συμφερόντων –πολύ περισσότερο της Αριστεράς– όποιος δεν θέτει τον στόχο αυτό ή κρύβει από τον λαό τις προϋποθέσεις υλοποίησής του.

Η πραγματικότητα είναι σαφής: η «απελευθέρωση» των σιδηροδρομικών μεταφορών έγινε με τρία σιδηροδρομικά πακέτα της ΕΕ, και στη βάση αυτών καταλήξαμε στην πλήρη ιδιωτικοποίηση της ΕΡΓΟΣΕ. Η απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας και η δημιουργία του χρηματιστήριου ενέργειας το ίδιο. Οι κατευθύνσεις της ΕΕ για το νερό οδηγούν στην τιμολόγησή του με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια ως προϋπόθεση για την πορεία «ανοιχτής» ιδιωτικοποίησής του. Στην Ελληνική Εταιρεία Συμμετοχών και Περιουσίας (Υπερταμείο) συμμετέχουν βάσει των μνημονιακών νόμων τα στελέχη της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) και του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας (ESM). Και επειδή είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι όλοι αυτοί ενδιαφέρονται από λαϊκή σκοπιά για τα δημόσια αγαθά, μόνο η ρήξη με τις δεσμεύσεις των μνημονίων των ΝΔ, ΠΑΣΟΚ, ΣΥΡΙΖΑ, μπορεί να ανοίξει τον δρόμο για την παροχή των δημόσιων αγαθών με τους όρους που έχει ανάγκη η εργαζόμενη πλειοψηφία.

Έτσι η πάλη για απειθαρχία στην πολιτική της ΕΕ και των μνημονίων, η αμφισβήτηση του κέρδους, του ανταγωνισμού και της «ιδιωτικής πρωτοβουλίας» ως κινητήριας δύναμης της κοινωνίας, είναι στην ημερήσια διάταξη. Αποτελεί προϋπόθεση για την αποτελεσματική υπεράσπιση των δημόσιων αγαθών και συνδέεται με την πορεία ρήξης-αποδέσμευσης από την ΕΕ, το άνοιγμα του δρόμου για την αναμέτρηση με τις δυνάμεις του κεφαλαίου.

Υπάρχουν, ωστόσο, δυστυχώς οι δυνάμεις που αναφέρονται στο κίνημα και την Αριστερά οι οποίες δεν αποδέχονται αυτή τη θέση.

Το ΚΚΕ είναι αντίθετο στην πάλη για να περάσουν εδώ και τώρα στο δημόσιο οι επιχειρήσεις που παράγουν ή παρέχουν κοινωνικά αγαθά, με το αντιδραστικό επιχείρημα ότι «στον καπιταλισμό τι δημόσιο - τι ιδιωτικό είναι το ίδιο». Αυτή η θέση διευκολύνει την κυβέρνηση της ΝΔ και το αστικό πολιτικό σύστημα να κρατήσει κάτω από τον έλεγχο του ιδιωτικού κεφαλαίου τις επιχειρήσεις αυτές. Έρχεται σε πλήρη αντίφαση με την πάλη κατά της ιδιωτικοποίησης αγαθών ή υπηρεσιών που είναι τώρα στο δημόσιο. Καταργεί ένα βασικό συμπέρασμα ταξικών αγώνων δεκαετιών: ότι η διαμόρφωση των συσχετισμών για την επαναστατική αλλαγή, «το ωρίμασμα των συνθηκών», γίνεται μέσα από τον πολιτικό αγώνα ης εργατικής τάξης για κατακτήσεις και στόχους που συγκρούονται με την αστική πολιτική και όχι παλεύοντας στα όριά της. Έτσι, οι συνθήκες για ευρύτερες αλλαγές δεν ωριμάζουν ποτέ!

Σε ό,τι αφορά το ΜΕΡΑ25, η γενική του λογική περί «ρεαλιστικής ανυπακοής» περιορίζει τη στάση του σε μια διαπραγμάτευση μέσα στο πλαίσιο της ΕΕ και το οδηγεί σε μια έμμεση αποδοχή των συμπράξεων δημόσιου και ιδιωτικών φορέων (ΣΔΙΤ).

Έξω οι ιδιωτικές εταιρείες, η αγορά και το κέρδος από τα δημόσια αγαθά

Για να υπερασπιστούμε τα δημόσια κοινωνικά αγαθά, για την ενίσχυση και κατοχύρωσή τους, είναι απαραίτητη η μαχητική διεκδίκηση και ο οργανωμένος αγώνας του λαού και της νεολαίας. 

Βασικοί στόχοι της πάλης σήμερα είναι:

- Αποκλειστικά δημόσια και δωρεάν αγαθά η εκπαίδευση, η υγεία, η έρευνα, η ενέργεια, το νερό, οι συγκοινωνίες, η κοινωνική ασφάλιση, οι δημόσιοι χώροι, το περιβάλλον, η συλλογή και διαχείριση των απορριμμάτων, οι επικοινωνίες. Ενάντια στους νόμους της αγοράς, τις ιδιωτικοποιήσεις και τη λειτουργία των δημόσιων εταιρειών με το κριτήριο του κέρδους και της ανταποδοτικότητας, ώστε τα δημόσια αγαθά-υπηρεσίες να είναι προσιτά σε όλους και ασφαλή. Εργατικός και κοινωνικός έλεγχος των δημόσιων κοινωνικών αγαθών και υπηρεσιών.

- Ακύρωση των ιδιωτικοποιήσεων. Να επανέλθουν σε δημόσια ιδιοκτησία χωρίς αποζημίωση των ιδιωτών όλοι οι τομείς που αφορούν κοινωνικά αγαθά ή υπηρεσίες και έχουν ιδιωτικοποιηθεί. Εθνικοποιήσεις και εργατικός-κοινωνικός έλεγχο των μεγάλων επιχειρήσεων και των τραπεζών, χωρίς αποζημίωση, με χτύπημα της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας, στην προοπτική της πλήρους κοινωνικοποίησης του πλούτο 

- Διπλασιασμός των δημόσιων δαπανών για τα κοινωνικά αγαθά κι όχι για τα «ματωμένα πλεονάσματα», τους πολεμικούς εξοπλισμούς και το χρέος. Αύξηση του προσωπικού και των υποδομών με βάση τις ανάγκες.

- Κατάργηση του Υπερταμείο των ιδιωτικοποιήσεων και της επιτροπείας. 

- Να κοπούν τα νήματα που συνδέουν τους δημόσιους φορείς με τα καπιταλιστικά συμφέροντα, μετατρέποντάς τους σε αιμοδότες της κερδοφορίας των εταιρειών με κονδύλια (εγχώρια ή ευρωπαϊκά) που έχουν προέλθει από τη φορολογία των εργαζομένων.

- Ανάπτυξη και ενίσχυση του ΕΣΥ, ποιοτικές υπηρεσίες υγείας για όλους.

- Να καταργηθούν οι πατέντες σε αγαθά όπως τα φάρμακα, το λογισμικό, το διαδίκτυο, οι επιστημονικές ανακαλύψεις.

- Γνώση-επιστήμη-εκπαίδευση-πολιτισμός με γνώμονα τις κοινωνικές ανάγκες και απελευθερωμένες από τα δεσμά της εμπορευματοποίησης και των επιχειρηματικών ομίλων.

- Δημόσιοι ελεύθεροι χώροι. Όχι στις «αναπλάσεις» που επιβάλλονται από τα επιχειρηματικά συμφέροντα. Χώρος και περιβάλλον, δάση και θάλασσες κοινά αγαθά για τον λαό.

- Χτύπημα της κερδοσκοπίας και έλεγχος στις τιμές όλων των αγαθών. Κατάργηση των χρηματιστηρίων της ενέργειας και των τροφίμων.

- Καμία διακοπή παροχής ρεύματος, νερού και φυσικού αερίου στις λαϊκές οικογένειες. Μειώσεις στα τιμολόγια ρεύματος, νερού, πετρελαίου, φυσικού αέριου.

- Απειθαρχία στα μνημονιακά προγράμματα σταθερότητας και στις ντιρεκτίβες της ΕΕ. Ρήξη και αντικαπιταλιστική αποδέσμευση από την ΕΕ.

Η εργατική τάξη έχει τη δύναμη να επιβάλλει το δίκιο της και να πάρει το τιμόνι της κοινωνίας στα χέρια της, να κατακτήσει τη ζωή που αξίζει και τον πλούτο που παράγει, γκρεμίζοντας το σάπιο καπιταλιστικό σύστημα βαδίζοντας στον δρόμο του σοσιαλισμού/κομμουνισμού της εποχής μας. Να πάρει στα χέρια της η κοινωνική πλειονότητα όλα τα δημόσια και κοινωνικά αγαθά, αλλά και όλη την οικονομία και εξουσία, ώστε να είναι πραγματικά «κοινά».

ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ

Μάης 2025